(Dili) Mudansa – Organisasaun noun governamentál La’o Hamutuk (LH) apresia ba Governu ne’ebé hamenus montante despeza husi empréstimu husi tokon $.74 ba tokon $.35 iha tinan 2023 tanba Redusaun Emprestímu mak Seguru Liu ba Nasaun no Povu nia Moris.
“Espera Governu konsidera situasaun ekonómiku no realidade kona-ba rezerva mina no gas iha Bayu-Undan ne’ebé sei remata iha tinan 2023, indika ona katak, estadu presiza evita emprestímu,” Média Mudansa sita LH nia karta aberta ba Parlamentu Nasionál (PN) kona-ba Orsamentu Jerál Estadu Retifikativu 2023, Sesta 18/08/2023.
Iha nasaun hotu hotu la bele kontinua atu tetu Timor-Leste nia kapasidade, hodi selu fali deve bazeia ba PIB no reseita ohin loron nian, bainhira fundu petrolíferu mamuk, sasukat ne’ebé Governu no Ajénsia Internasionál uza atu hatene risku husi deve sira sei la relevante.
“Ami espera Governu kontinua hamenus no halakon empréstimu ba projetu ne’ebé uza osan públiku no la fó implikasaun direta ba povu, hodi sakrifika fali setór ezensiál,” LH Afirma.
Tanba ne’e LH rekomenda ba Governu presiza fahe informasaun no labele limita partisipasaun públiku atu partisipa iha diskusaun proposta retifikativu OJE 2023.
nune’e, LH rekomenda mos ba Parlamwntu Nasionàl atu ezije ba Governu hodi mantén transparénsia disponibilidade informasaun iha sistema online hodi enkoraja partisipasaun ativu sidadaun sira nian.
Governu presiza fornese provizaun estimativa ba kada proposta OJE, nune’e PN no públiku bele konsidera no avalia proposta alokasaun bazeia ba kustu tomak iha kapitál, operasaun no manutensaun sira.
“Ami husu Deputadu/a sira atu ezije Governu la bele ignora situasaun grave rai naruk fiskál no foti asaun apropriadu liu husi investimentu ba setór agrikultura, manufatura no turismu, hodi asegura katak nasaun ne’e iha duni alternativu kore duni dependensia ba fundu petrolíferu,” LH alerta.
Sustentabilidade ekonomia no moris povu Timor-Leste, reseita ba Orsamentu Retifikativu ida ne’e, ilustra dala ida tan dominasaun Fundu Petrolíferu iha Orsamentu Estadu kada tinan to’o agora, hatudu nasaun Timor-Leste besik tama ona ba rai-naruk fiskal.
Programa Governu nian durante ne’e, kuaze kontinua hamosu subsídiu sira la hó hanoin klean, harii infrastrutura la hó analiza ba kustu, benefísiu no manutensaun no la kondisiona ho moris real ne’ebé povu sira hasoru.
Intensaun atu kontinua harii infrastrutura boot sira, hodi hafurak de’it imajen ba tempu badak no sei la konsegue resolve problema sosiál sira hanesan malnutrisaun, inseguransa ai-han, ki’ak multidimensionál, saúde, edukasaun, bee moos no saneamentu.
“Ami hanoin katak, tempu ona atu Governu ho kuidadu liu propoin sira nia programa atu la nafatin kontinua ba programa hirak ne’ebé to’o ohin loron seidauk iha klareza kona-ba benefísiu realístiku liu ba povu, hanesan projetu Tasi Mane ho nia komponente tomak, ami sujere atu haree no re-avalia fali ba infrastrutura hirak ne’ebé harii ona hanesan Auto-estrada, aeroportu no seluk tan,” LH aegumenta.
Balansu atuál Fundu Petrolíferu biliaun $.18, tenke sai oportunidade atu harii polítika no sistema ekonomia ida diversifikadu, renovavel no sustentável ba atinje interese tempu naruk Povu Timor nian.
Tanba ne’e, presiza prudente iha desizaun ba Lei Tributaria ou Taxa Seletivu, jerálmente LH apresia prinsípiu tributaria kona-ba sira ne’ebé iha rendimentu boot liu tenke kontribui barak liu. LH hanoin, taxa seletivu ne’ebé uluk aplika ona, ladún iha implikasaun ba povu ki’ik, maibé Governu esforsu atu rekolla reseita husi ema ho kbiit ekonómiku boot.
Nune’e LH ho hanoin katak, liu husi alterasaun Lei Tributaria ne’e la implika ba povu vulneravel inklui mós estadu iha prosesu rekolla reseita, ho ida ne’e sujere atu PN orienta Banku Central Timor-Leste (BCTL) hodi halo polítika monetaria no mós Ministériu Finansa (MF) atu aplika ona Impostu Valór Akresentadu – IVA/VAT ba produtu sira ne’ebé la tama ba kategoria nesesidade bázika.
Tanba iha tempu hanesan, Governu tenke sériu iha investimentu doméstiku ba setór agrikultura, hodi subtitui dependénsia ba produtu importadu.
“Ami apresia ba proposta OR 2023 mak úniku liu, tanba Governu konsege halo redusaun 13% ka biliaun $1.81 kompara ho OJE orijinál ba 2023. Maibé ami nota katak redusaun ida ne’e nafatin hatudu dúvida boot ba kapasidade ezekusaun ba tempu badak tanba ezekusaun atuál foin atinje deit 32%,” LH dehan.
Alende ne’e mós LH hatoo apresiasaun ba inisiativa balu ne’ebé Governu propoin atu halo alterasaun ba Lei Enkuadramentu Orsamentál no Jestaun Finanseira No. 2/2022 no Lei Tributária No.8/2008. Mezmu nune’e, oportunidade ne’ebé Parlamentu iha, la natoon atu deskute ho klean ba alterasaun Lei importante sira ne’e.
Jornalista: Mariano Do Santos Abi
Editór : Orlando Magno