(Dili) Mudansa – Konsellu Imprensa (KI) ho Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL) no mós Timor Lesta Press Union (TLPU), husu ba Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL), atu dada hikas karta ka retira notifikasaun ne’ebé hato’o ba jornál independente.
Iha neebe, PNTL nia karta notifikasaun ba redasaun Jornal independente relasiona ho notisia edisaun loron 11/10/2022, ho titulu “ejizensia Dimite Gastão, Komisariu Mateus: PNTL simu Karta husi Vise MI, MJ, no Vise MOP” iha notisia ida seluk ho titulu “Deskonfia Vise MJ Haruka Karta ba KKomandu PNTL atu Demite Gastão” PNTL nia aktu nee nuudar aktu represivu rejime ditadura iha tempu okupasaun Indonesia hodi hanehan jornalista no media atu labele fo sai lia loos.
relasiona ho asuntu, iha loron 21 outubru, Jornál DIÁRIU INDEPENDENTE, simu karta notifikasaun hosi Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL) liuhosi Servisu Investigasaun Kriminiál, ho númeru ofísiu 112/Gab/CHEFE/SIC/PNTL/X/2022, ho nia karakter “Urjente” atu halo identifikasaun ba Jornalista Domingos Gomes no Xefe Redasaun Jornal Diáriu INDEPENDENTE, Jorginho Dos Santo, tuir kódigu Prosesu Penál artigu 53 tanba deskonfia komete krime.
Prezidente konsellu Imprensa Virgilio da Silva Guterres informa, Konsellu imprensa konsidera PNTL nia aktu ne’e, hanesan tentativa atu kriminaliza servisu jornalizmu nian tan ne’e Konsellu Imprensa husu ba Komandu Jeral PNTL atu retira notifikasaun ida ne’e tanba produtu jornalizmu la’ós krime.
“Karta notifikasaun husi PNTL ba Jornal Independent ne’e la nesesáriu tan ne’e husu PNTL retira notifikasaun ne’e tanba lei hirak ne’ebé publika iha jornál da repúblika, polísia tenke hatene tanba polísia hanesan aparellu estadu nia fó apoiu ba servisu iha ministériu públiku lolos hatene ona katak iha lei espesiál komunikasaun sosiál ba konteúdu jornalistiku nian,” dehan Prezidente KI Virgilio ba jornalista iha nia knaar fatin kintál boot Dili, segunda 24/10/2022.
Prezidente KI Virgilio afirma, se PNTL hakarak halo notifikasaun ba média sira tenke iha referénsia kona-ba lei komunikasaun sosiál la’ós uza kódigu penál.
“Ita haree ba notifikasaun ne’e husi Servisu investigasaun Kriminal Nasional ida ne’e klaramente hatudu katak PNTL hakarak kriminaliza profisaun jornalizmu nian ida ne’e maka konsellu imprensa lamenta,” Virgilio relata.
Nia hatete, Karik PNTL la retira notifikasaun KI kontinua halo protestu no advokasia kontinua la’o, tanba ida ne’e kriminaliza servisu jornalista no kontra lei komunikasaun sosiál nu.5/2014 kontra mós konstituisaun artigu 40 ho 41 inklui kontra prinsípiu internasionál ne’ebé estadu Timor rasik ratifika ona.
liu husi Parlamentu Nasional konvensaun internasionál sira ne’ebé ko’alia kona-ba liberdade imprensa no liberdade espresaun no mós konstituisaun RDTL artigu 23-24 hatete, kualkér lei iha rai laran la bele kontradís ho deklarasaun universál direitus umanus nian.
“Kriminalizasaun ba servisu jornalizmu ne’e kontra prinsípiu internasionál no mós kontra konstituisaun tan ne’e konsellu imprensa kontinua halo advokasia ba instituisaun governu, estadu no mós instituisaun privadu liuliu ba PNTL sira inklui públiku tomak,” Virgilio tenik.
Nia argumenta, Se iha keixa ruma relasiona ho obra jornalistiku nia Polísia hato’o keixa iha konsellu imprensa ou utiliza direitu de resposta ba jornál independente tanba lei komunikasaun sosiál artigu 34 ko’alia momoos kona-ba kritéria saida mak presiza prienxe atu utiliza direitu resposta.
Iha sorin seluk Prezidente AJTL Zevonia Viera reafirma, husu PNTL dada hikas fali karta notifikasaun ba Chefi redasaun Jorginho dos Santos ho Jornalista Domingos Gomes tanba lei komunikasaun sosiál iha atu hato’o direitu de resposta la’ós uza kódigu prosesu penál.
“Husu ba komandu Jeral PNTL atu hapara notifikasaun ne’ebé haruka ona ba redasaun jornál independente, no mós husu ba PNTL atu uza de’it lei komunikasaun sosiál atu rezolve kazu ne’ebé ligasaun ho produtu jornalistiku labele uza lei kódigu penál hodi kondena jornalista no média tanba notísia la’ós aktu krime,” Prezidente AJTL esplika.
Zevonia afirma, AJTL kontinua halo advokasia no kampaña ho membru sira liu husi produtu jornalistiku kada instituisaun no mós halo nafatin pers konferénsia, se laiha nafatin notifikasaun mak AJTL ho nia membru sira sei tun halo asaun pasifika hasoru PNTL katak labele hamate liberdade imprensa no liberdade espresaun.
“PNTL la dada karta notifikasaun mak AJTL ho Jornalista nafatin kontinua halo asaun advokasia kontinua halo pers konferénsia ikus liu halo asaun pasífiku ho jornalista sira, ida ne’e solidariedade boot nune’e PNTK labele hamate liberdade imprensa no liberdade espresaun iha Timor,” nia deklara
Nia haktuir, Se pntl la dada fali karta notifikasaun mak AJTL sei halo karta ba sua Exelensia prezidente RepùblikaJose Ramos Horta no primeiru ministru Taur Matan Ruak kona ba komandu PNTL nia karta notifikasaun ,katak PNTL tenke respeita liberdade imprensa ,espresaun iha ámbitu Timor Leste.
“AJTL mós prepara hela karta atu fó ba ita-nia maluk sira iha área Jornalista sira iha nasaun seluk atu fó solidariedade ba kolega jornalista sira iha nasaun seluk nune’e liberdade imprensa sai importante iha mundu internasionál,”
Nia hatete,ema hotu hatene média sai pilár importante iha timor iha prosesu luta ukun rasik an, tanba jornalista na’in lima mate iha Balibo no ,maun Maxsthal sira ne’e mate ba lia-loos, jornalista sira hetan karta notifikasaun órgaun importante lolos asegura ninia povu ,maibé ida ne’e halo fali jornalista krime ne’e la loos
“Indepedente rasik sei la kumpre notifikasaun, sira kontinua fó espasu ba ema ne’ebé sai vítima atu hato’o nia direitu se karik la halo Independente mós iha direitu atu la tuir sira nia notifikasaun se ida ne’e mak sira halo ba krime ha’u sente problema boot ba Timor entaun AJTL, TLPU no Konselu Imprensa sei la tuur hakmatek atu halo asaun,”afirma nia
Iha fatin la hanesan, Sekretariu Jeral TLPU Zezito da Silva hatutan, TLPU sente triste ba karta notifikasaun ne’e tanba Timor-Leste nia índise Liberdade Imprensa hetan di’ak hosi nasaun 71 ba 17, ne’ebé loloos Timor Leste sente orgullu, maibé iha momentu hanesan PNTL uza kódigu prosesu Penál hodi kriminaliza obra jornalístiku nian.
“TLPU Ezize ba Komandante PNTL, Komisáriu Faustino da Costa, ho tempu urjente orienta atu hatuun despaixu ba Polísia Servisu Investigasaun Kriminál hodi anuál karta notifikasaun ne’ebé atribui ba Jornál Diáriu Independente, tanba úniku dalan ne’e mak bele garante Liberdade Imprensa ne’ebé konsagra ona iha Konstitusaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste,” Zezito realsa.
Zezito argumenta, TLPU ezije ba PNTL katak, notísia rua ne’ebé públika iha Jornal Independente mak halo ema ruma vítima ka ho faktu balun la loos bele uza direitu resposta no ratifikasaun baze ba lei komunikasaun sosiál artigu 2 iha aliña F katak “Direitu hodi halo loos”, direitu ba ema singulár ka koletivu ida-idak hodi halo loos notísia ne’ebé publika ka fó sai faktu be la loos.
“Ikus liu TLPU husu ba Públiku tomak katak jornalista la’ós krime, tanba ne’e bainhira sidadaun sente servisu jornalizmu iha buat ruma la loos, Lei Komunikasaun Sosiál iha atu rezolve no halo mediasaun, la’ós lori kódigu prosesu penál akuza jornalista tanba de’it obra jornalístika,” Zezito hakotu.
Entretantu Konsellu Imprensa, AJTL no mós TLPU inklui Jornalista sira husu ba instituisaun governu liuliu ba PNTL no mós ba sidadaun hotu iha rai laran atu valoriza servisu jornalista nia servisu hodi garante Liberdade imprensa no Liberdade espresaun iha Timor Leste no mundu internasionál.
Jornalista : Domingas Viana
Editór : Orlando Magno
