(Dili) Mudansa – Relasiona ho karta notifikasaun husi Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL), ne’ebé haruka ona ba jornál independente, ida Konsellu Imprensa konsidera PNTL tenta hamate Servisu jornalista no mós Asosiasaun Jornalista Timor-Leste, konsidera PNTL hakanek Liberdade Imprensa tanba uza de’it lei kódigu prosesu penál hodi krimináliza produtu jornalistiku.
Iha ne’ebé, PNTL nia karta notifikasaun ba redasaun Jornal independente relasiona ho notísia edisaun loron 11/10/2022, ho títulu “Ejizensia Dimite Gastão, Komisariu Mateus: PNTL simu Karta husi Vise MI, MJ, no Vise MOP” iha notísia ida seluk ho títulu “Deskonfia Vise MJ Haruka Karta ba KKomandu PNTL atu Demite Gastão” PNTL nia aktu ne’e nu’udar aktu represivu rejime ditadura iha tempu okupasaun Indonesia hodi hanehan jornalista no média atu labele fó sai lia loos.
Iha loron 21 outubru, Jornál Diáriu Independente, simu karta notifikasaun hosi PNTL liuhosi Servisu Investigasaun Kriminiál, ho númeru ofísiu 112/Gab/CHEFE/SIC/PNTL/X/2022, ho nia karakter “Urjente” atu halo identifikasaun ba Jornalista Domingos Gomes no Xefe Redasaun Jornal Diáriu INDEPENDENTE, Jorginho Dos Santo, tuir kódigu Prosesu Penál artigu 53 tanba deskonfia komete krime.
Prezidente Konsellu Imprensa Virgilio da Silva Guteres informa, Se PNTL halo notifikasaun ba xefi redasaun ou diretór informasaun maibé notifikasaun ne’e tenke bazeia ba lei komunikasaun sosiál tanba iha lei komunikasaun sosiál hatete direitu de resposta ne’e tenke dirije ba responsavel másimu iha média tanba iha lei komunikasaun sosiál artigu 34 iha ne’ebá klaru.
“Longu prazu sira hamate liberdade imprensa tanba PNTL hahú kriminaliza ona servisu jornalizmu no kriminaliza ona média tanba ita notifika jornalista atu mai investigasaun inkéritu interrogatóriu kona-ba konteúdu média,” dehan Prezidente KI ba média Mudansa iha nia knaar fatin kinta boot Dili, Segunda 24/10/2022.
Virgilio haktuir, Ida responsavel média ne’e la’ós jornalista tanba jornalista hakerek de’it desizaun atu publika notísia ne’e iha xefi redasaun la’ós jornalista.
“Ami nia apelu ba PNTL Iha Timor Leste iha ona lei espesífiku komunikasaun sosiál ne’ebé atu regula órgaun komunikasaun sosiál no regula asuntu hirak ne’ebé relasiona ho liberdade imprensa ne’e mak lei komunikasaun sosiál 5/2014 iha lei nia laran garantia ba sidadaun singulár ka plurál ka instituisaun sira hanesan mós pntl atu hato’o sira nia direitu de resposta ba média bainhira iha konteúdu notísia ne’ebé la loos,” Prezidente KI Virgilio esplika.
Nia hatutan, Ema hotu atu hatene direitu de resposta tenke lee didi’ak tanba ema hotu iha igualdade sirkunstánsia.
“Ami nia rekomendasaun ba ofisiál no públiku sira nia direitu de resposta no ratifikasaun, husu ba polísia no mós órgaun judisiáriu sira seluk atu labele tenta kriminaliza servisu jornalista sira nia tanba jornalista la’ós krime,” Virgilio deklara.
Nia sujere, Ba polísia no mós ba órgaun judisiáriu sira seluk atu hatene lei espesífiku ne’ebé regula komunikasaun sosiál no regula konduta jornalizmu nian karik iha keixa ruma kona-ba étika jornalizmu husu ba PNTL kaixa mai iha Konsellu Imprensa se polísia hakarak halo notifikasaun tenke iha referénsia ba lei komunikasaun sosiál labele uza kódigu penál.
Iha sorin seluk Xefe Advokasia no Juridiku AJTL, Constancio Vieira hatete, PNTL seidauk halo karta independentemente atu halo ratifikasaun no direitu de resposta maibé derrepente halo notifikasaun uza kódigu prosesu penál.
“AJTL nafatin firmi hodi luta ba liberdade imprensa no espresaun tanba PNTL hakanek ona liberdade imprensa no mós sira koko atu viola jornalista iha jornál, televizaun, rádiu no média online tanba ne’e ita hotu ne’ebé hala’o knaar jornalista tenke hamriik hodi hasoru altu ne’e tanba la iha dalan ba ita atu hakiduk,” Xefe Advokasia AJTL, Constancio relata.
Nia dehan, Husu fali ba PNTL se mak sai vítima? Tanba vítima la lori karta ba jornál independente tan ne’e AJTL husu fali ba PNTL bainhira halo notifikasaun lee didi’ak jornál sira nia data publikasaun nune’e karta notifikasaun ne’ebé lori ba labele sala.
“Publikasaun jornál independente iha loron 12/10/2022, maibé PNTL sira tau fali dehan publikasaun iha loron 11/10/2022, verifika karta ne’e loos ka lae? No orijinál husi PNTL duni ka lae? tanba notifikasaun la iha karimbu. Ida ne’e mak ami husu ba PNTL atu resposta nune’e ita hotu luta ba lia loos nune’e lia loos mai ho loloos,” Constancio Afirma.
Nia dehan, Kona-ba PNTL nia karta notifikasaun ne’e AJTL haree husi perspetiva jurídiku rasik la komprende oinsá atu prosesu hato’o notifikasaun tanba sira hakerek uluk artigu 92 kódigu prosesu penál la iha aliña maibé iha de’it númeru 6.
“PNTL rasik la komprende sira nia kompeténsia, lolos hakerek uluk sira nia kompeténsia bazeia ba artigu 53 kódigu prosesu penál hodi notifika ema ruma bainhira ema ne’e la kumpre entaun uza artigu 92 hodi krimináliza maibé ida ne’e ba asuntu krime la’ós ba produtu jornalista,” Constancio realsa.
Nia argumentu, Jornal Independent la halo tuir PNTL nia notifikasaun mós di’ak hela tanba karta ne’e la sita sira nia problema.
“PNTL nia notifikasaun ne’e la klaru tanba la hatene se mak sai vítima ba jornál independente nia publikasaun ne’e, se ministériu Interior mak sente vítima karik la presiza liu husi PNTL maibé bele diretamente halo karta ida ba jornál independente redasaun atu ratifika iha asuntu ne’ebé sira sente la loos,” Constancio reafirma.
Nia informa, jornalista no média iha ona lei espesífiku kona-ba komunikasaun sosiál iha artigu 34 ne’ebé ko’alia kona-ba direitu de resposta no ratifikasaun se iha publikasaun obra jornalistika nia ne’ebé balu sente sala ka la du’un loos.
“PNTL uza kódigu prosesu penál signifika sira sente katak obra jornalista ne’e krime, tanba ne’e husu ba PNTL tenke komprende didi’ak, se la komprende bele husu ba Konsellu Imprensa atu esplika ba PNTL kona-ba kazu sira hanesan ne’e, la iha dalan ba PNTL atu halo notifikasaun ho kódigu prosesu penál tanba kódigu penál uza de’it ba Krime la’ós ba obra jornalista nian,” nia deklara.
Xefi Advokasia AJTL Constancio Vieira rekomenda, Husu ba PNTL no se de’it labele alergi ba krítiku tanba liberdade espresaun no liberdade Imprensa valór husi demokrasia, se Timor adapta demokrasia se maibé la respeita ema nia liberdade no la respeita jornalista nia liberdade ne’e la’ós demokrasia maibé ida ne’e ditadura PURU.
Entretantu relasiona ho asuntu ne’e MediaMudansa komfirma Komandante PNTL Komisariu Faustino da Costa maibe la konsege hetan komentariu husi Komisariu Faustino tanba komandante Jeral ne’e hala’o hela atividade importante balu, maibe mediaMudansa mos hetan informasaun balu husi Porta Vos PNTL Superintendente Xefe Arnaldo de Araujo katak, aban kuarta Feira 26/10/2022, PNTL sei halo Prers Komferensia relasiona ho asuntu ne’e.
Jornalista : Ekipa MediaMudansa
Editór : Orlando Magno
