(Lautem) Mudansa– Impaktu Klimátika moris hanesan Peskador sira Nafatin Tun tasi hodi buka Ikan kelilin Tutu-ala lore to Viqeqe maske hasoru hela difikuldade Oi-oin tan deit Familia nia Nesesidade loro-loron.iha fatin hanesan Komunidade Olegario da Costa hateten,Ita ko’alia kona ba Parte Peska agrikultura ninian ida ne’ebe ita hare iha kolan balu be’e menus entaun sira labele kontinua hakiak Ikan, iha fali seluk Ikan balu mate tanba be’e menus ho be’e manas liu iha Ikan be’e nian ne’e sira labele aguenta to’o tiga Pulu lima to Tiga Pulu Enam iha be’e laran sira labele aguenta ida hanesan Impaktu ba iha Situasaun agora ne’e.
“Ita hare Kuantidade ba tinan ida ne’e atu hanesan ho tinan kotuk no iha fali iha tinan uluk area Protejidu iha sorin ne’e sei di’ak sira seidauk tama arbiru entaun ida ne’e Ikan iha nafatin liu-liu Ikan Julu sira ne’e Ikan iha nafatin to’o tinan tomak mais ita kompara ho tinan ida agora ne’e tanba ho razaun area Protejidu iha sorin maibé ema nafatin tama arbiru entau ida ne’e halo Mudansa ba iha agora ne’e Ikan Julu uluk iha Bei-beik ne’e agora la iha Depois Ikan balu ne’ebe ke bele kail iha tasi Ibun deit dalaruma Ikan maibé agora Ikan la iha. dehan Nia
Sira iha ne’e Ikan la iha entaun sira tenki halai ba iha area mak hanesan Tut-ala nian Inklui mos area lore ho Iliomar hodi ba to Viqeqe tan mos iha ne’e realidade agora balu iha ne’eba ona no iha ne’e kada loro-loron sempre kail hela deit Ikan mos hatene ona entaun ita halo buat ida naran Umpang ne’e dalaruma Ikan mos konese ona ne’e foti fali Ikan seluk modelu atu tau iha Kail ne’e ita tenki halo modelu ida ita tenki lohi tun sa’e mak foin bele hetan ikan, ita iha area ida ne’e mai ita ba iha area Tutuala nian area lore to Viqeqe ne’e naran deit ita so’e ba ne’e sobak deit ona.nia Deklara ba Jornalista sira iha Lautem Suku Com-18/11/2024
Tuir Peskador Fabiano da Cruz hateten Tempu agora tasi dia’ak agora loro-loron hamutuk ho kolega sira ba hotu Peska ami peska to lore ho Jako Inkui mos Iliomar to iha ne’eba kolega balu ikan iha lalais no balu loron rua loron tolu hanesan nemak foin hetan Ikan, Sorti di’ak balu hetan Empat ratus Kilo no balu hetan tika ratus ida nemak ami hakarak ba peska iha ne’eba.
“Tinan ida ne’e kolega hotu ba Peska Ikan maibé ladun hansa Uluk, agora ba Peska iha ne’ebe loron rua loron tolu, atu fila fali mai ne’e araska Oituan tanba tasi mak la hakmatek Uluk ne’e mai loron rua loron tolu ami ba fali, mais agora ami hein fali semana ida hansa nemak foin fila ba fali Peska agora tinan ida ne’e tinan Uluk ne’e tasi hakmatek lo’os”.Nia hateten
Rendimentu husi tinan kotuk ho tinan agora ne’e ladun, uluk ne’e di’ak liu tinan ida ne’e hanesan fulan Outubro dezembro nemak foin tasi hakmatek Oituan Maibé ba fali fulan Janeiro to Maio sira ne’e tasi ladun hakmatek tanba Laloran bo’ot,ida ne’e kada tinan hanesan ne’e iha Tempu bailoron naruk ne’e tasi Hakamtek dalaruma tina-tinan ne’e Sempre mudansa Oituan mais ladun barak maibé Oituan ne’e iha, husi Ikan ne’ebe mak ami Peska neé fa’an fali ba Kolega sira ne’ebe hela iha Suku laran deit depois sira ba faán fali iha Dili mak fila karik Ikan ne’ebe hola barak husi ami, hanesan Peskador balu Grupu no balu seluk Peska individual mesak, iha Suku Com uluk ne’e rame hahu iha ita Ukun a’an hetan Vizita barak husi Estranjeiru, uluk iha fatin ne’e Inklui Komunidade mos hetan rendimentu ne’ebe barak, Maibé agora ami triste los tanba fatin Turizmu iha Suku Com hotu-hotu sai Paradu iha tinan naruk nia laran, tan ne’e ami komunidade husi Suku Com hakarak husu ba Estadu no Parte relevante sira tenki halo rehabilitasaun fila ba fatin sira atu nune’e bele hetan Vizita husi ita nia rai laran nomos inklui Estranjeiru Internasional sira.nia dehan
Entertantu tuir Informasaun Xefe Suku Com Sergio José Cristovão deklara ba jornalsita sira katak iha relasaun ho Agrikultura ba Peska nian klaru tanba iha ne’e ami Forma Grupo, Grupo sira ne’e loro-loron ba buka ikan iha tasi to lore ba iha area Viqeqe ne’eba iha klaru katak sira devisen kuandu kadan iha Musiman sira ba foti ikan liu husi Tutu-ala lore to iha Viqeqe iha ne’eba foti ikan ne’e hanesan Sustentabilidade ida di’ak hodi ba sustenta hela Famlilia no ba Grupo sira hodi Garantia ba moris ne’e hodi la’o ho di’ak, mais dala bara kami rezolve Problema tanba iha Suku balu ho Postu balu seidauk komprende ba iha saida mak actividade ne’ebe la’o sira hanoin katak tasi ne’e sira nian liu-liu ba Tutu-ala lore tanba actividade balu ne’ebe sira iha relasaun ho sira nia moris, klaru ke sira hanesan ba halo Peska tama hela ba area Protezida entaun klaru katak sira halo failansu bo’ot iha ba sira nia moris tanba area Protezida ne’emos iha Obejektivu Prinsipal atu Proteze hela Sasan balu ne’ebe iha Futuru relasaun ho moris ne’e ba maluk sira nebe hala’o hela Peska nian, iha ne’e sira Musiman kada tinan sira bele la’o bele foti hela sira dadus iha ne’eba kada tinan sira iha três ton hanesan ne’e sira bele kada tinan sira foti atu sustenta hela sira nia Familia ba Nesesidade loro-loron hodi la’o ho di’ak, iha ne’e aldeia tolu mak actividade ne’e seriu liu ba moris ho Peska.
“ Iha ne’e area Protezida hahu la’o tia ona iha kilometro tolu hanesan ne’e iha 2017 to 2019 sei Proteze hela situasaun ida to ohin loron ami serbisu hamutuk ho Ajensia Internasional Siai Sitispi Oinsa rekruta hela ema atu fulan ne’en mai semak atu asegura ida ne’e entau diresaun Peska mos laklaru hela entrega ba sira mais oinsa atu rekruta hela be Traballador balu para serbisu hel ba tau matan hela ba area Empeai ida ne’e, ida ne’emak Situasaun para Empeai ne’e aban Bairua retornu bo’ot ba Suku no Nasaun ida ne’e iha relasaun ho Parke Nasional ho Nino Koni Santana to mai iha ami Zona ne’e iha demarkasauntia ona, Zona ne’ebe Autoriza ba komunidade atu halo to’os ona ida ne’ebe mak Protezida para bele Autoriza ba Turizmu ninian ida nemos konsiensia falta de konsiensia Komunidade atu autoriza hela sasan ida ne’e, Oinsa liu Inforamasaun ida ne’e hato hela ba nasional para bele Oinsa diresaun Peska Turizmu tenki Pro ativu ba saida mak Investimentu bo’ot ne’e ita tenki asegura para bele saida ami so Ko’alia deit Oinsa atu asegura ida ne’e no semak atu ami asegura klaru ke ema diresaun ne’ebe apropriadu ba ida ne’eba ami mos Autoridade lokal hatuk ida nemak foin forti atu asegura hela ba Empeai ida ne’e, Populasaun Iha Suku Com kompostu husi Aldeia 6 mak hanesan, Vailovaia, Muapusso, Lohomato, Etepite, Epelipe no Ira- Ono, ne’ebé iha ninia uma ka’in 883 ho abitante 3.871 kompostu husi mane na’in 1.936 no feto 1.906”. tenik nia
Iha relasaun ho Turizmu Komunitariu ita hare saida mak akontese iha Timor ita hatene katak ida ne’e bele la’o Oinsa para bele halo rame imi nia hanoin ita hotu-hotu nia hanoin ne’e atu fo Paigen bo’ot ba Nasaun ida ne’e retornu balu tama hela ba Nasaun ida ne’e, Timor ema kuandu ita hare konflitu Privadu Konflitu Uma laran Timor Kuandu hatene ida ne’e ema dasa Rai jardineiru mos bele hatene hela Manejer nia Osan ida nemak Problema ne’e rahun ne’e hanesan ne’e ne’eduni kuandu ema mai kelola atu ema mai halo Orientasaun di-diak ida ne’e hanesan moris fila fali Investimentu tenki klaru tanba Malãd]e ne’e husik hela ita sira ne’emak familia ladun satisfas ba malu ida ne’e bele rahun to’o ohin loron ne’e lala’o di’ak komesa iha kedas 2015 to’o Ohin loron ne’e sasan hotu-hotu abandonadu no ema la tau matan hodi destroi hotu be’e mos la iha kuandu Bainhira atu fila fali mai Konstrui Susar tebes ita ne’e iha hanoin katak destroyim di’ak liu daripada konstrui ne’e ita la iha Osan mais so ita defende ba Investimentu Internasional bele ita husu tulu mais sira mai husu Xefe Suku nusa ami atu Investe ida maibé Imi hanoin di-di’ak Lei ne’e seidauk di’ak ba Nasaun ida ne’e, Lei ne’e kuandu diak ona entaun Nasaun ne’e bele la’o iha ema Investor sira mos atu Investe mos la lakon ba Nasaun ida ne’e. hatutan nia ba Jornalista sira iha Sede Suku Com
Jornalista: Inácio Silva
Editor: Sandy Belo
