(Díli) Mudansa—Sidade Díli bé furak, bokur ho osan, nakonu ho esperansa maibé ne’e, só ba ema sira bé osan nain no kaer ukun. Ba ema bé ki’ik, ki’ak no mukit diskriminadu iha Sidade ne’e nia mahun. Iha Sidade ne’e nia ninin, fatin ida naran Tasi Tolu, hahoris Inan Ferik, Kbi’it la’ek Claudia Reis de Jesus, moris ho laen la’ek, oan la’ek, mesak ho oan haki’ak nain rau. Hela iha uma bé taka no didin ho kalen aat.
Ho moris ne’ebé difisíl fanu nia loro-loron, hader hahu hosi dadersan nakukun la’o kilomentru balun ba Lixeira Tibar. Esperansa bé nia iha la’ós ona iha sidade Dili maibé iha Sidade Lixeira Tibar bé riku ho Ís no Dois.
Buka moris rutina iha Lixeira Tibar sai ona esforsu sobrevivensia ba Inan Claudia, hili lata aat, kalen aat, besi aat, hahan prazu no sasan aat seluk bé ema soe, sai ona atividade valorozu hodi hatutan iis moris Inan Claudia no oan haki’ak nain rua nia moris, “ha’u hili hahan ba ha’u no ba ha’u nia oan sira no ba fahi ne’ebé ha’u haki’ak, hosi ida ne’e mak ha’u bele sustenta moris loron no kalan nian” dehan Inan Claudia ho oin nakraik.
Claudia nia moris marka ho ignoransia sosiál no servisu makaas. “la iha ema ida mak ajuda ha’u,” nia lamenta. Oan sira bé nia haki’ak no família hotu ignora nia. Loro-loron nia la’o sai hosik hela nia oan haki’ak nain rua iha uma no viziñu mak haree. “ha’u tein ba sira hafoin ha’u husik sira,”. Nia konta
Inan Claudia nia rutina dezeña ho sakrifisiu oi-oin. Hosi uma to’o Lixeira Tibar kuaze lori oras haat ho balu, hahu hosi tuku 6 dader to’o iha Tibar 10:30, nia to’o ho to’o, hahu kedan hili sasan aat sira, tanba iha sasan aat sira ne’e nia haree hanesan fonte ba rendimentu, tanba ne’e nia uza nia loron tomak iha Lixeira Tibar. “ Ha’u hili kalen aat, lata aat no besi aat hodi faan, inklui mós hahan prazu no batar ne’ebé mak ema so’e fila uma fase no tein fila fali hodi han,” Nia dehan
Inan Claudia nia rendimentu limitadu tebes. “Lori fulan tolu ka to’o fulan haat mak foin hetan dollar 20 ka 30” nia haktuir. Osan ne’ebé nia hetan, uza ba nesesidade ne’ebé importante hanesan, foos, mina , kafé no masin midar . Maske ho realidade ne’ebé moruk maibé Claudia kontinua determinadu. “ buat hotu ne’ebé iha lixeira Tibar sei folin, depende de’it ba ema badinas, se mak esforsu hodi buka mak nia sei hetan barak liu,” nia hatete ho lian korajen.
Dala ida tan, iha sidade ne’e nia le’et, dala balun, ema ho idade avansadu fasíl atu hetan izola tanba kapitál hanorin ema atu servisu ba nia an, preokupa ba nia an no okupadu ba nia an rasik. Inan Claudia reskoñese situasaun ne’e, nia hili dalan atu la depende ba ema ida. “maske aat no ki’ak hanesan ne’e, husu sá la husu,” ho konfidente nia dehan.
Esforsu rasik ho liman fuan sanolu, liman tenke foer lor-loron, “atu ha’u bele han no hemu”. Ho grasa Maromak nian, nia hetan aktu karidade ida hosi ema le’et ida bé fuan osan mean, ema ne’e ho titulu Polisia, Petronela Nono mak nia naran kompletu, nia la’ós serví de’it estadu RDTL maibé nia mós fó apoiu ba Inan Claudia. Petronela sai esperansa foun ba Inan Claudia, “nia sosa foos, kafe no masin midar mai ha’u, ha’u la nega, ema ne’ebé ajuda ha’u, ha’u hakerek iha ha’u nia ulun, Maromak mós hakerek iha lalehan,” nia konta ho gratitude.
Nia haki’ak ema barak, Inklui Oan nain rua ne’ebé dadaun ne’e ho nia. Ema sira ne’ebé nia haki’ak bo’ot hotu ona no hakat dook ona hosi nia. “Ita haki’ak ema nia oan bo’ot hotu tiha maibé sira nunka besik mai haree ita, ha’u triste,” nia ko’alia ho matan ween. Maske han-hemu laiha, maluk la iha maibé Maromak sempre iha ba ita.
Luta ba moris kontinua la’o, sakrifisiu kontinua suli. Claudia deskreve nia ta’uk ba inserteza moris bé nia hasoru, iha tempu udan, halo rai monu fó amiasa ba nia uma, bee tama ba nia uma, halo nia sente la seguru, “ ha’u nia uma bee sobu ona iha momentu udan bo’ot ne’e no ha’u ba tau naran atu estadu mai ajuda maibé to’o agora laiha ema ida mak mai ajuda,” tenik nia.
Timor-Leste iha lei ne’ebé fó dalan ba estadu atu tau matan ba nia idozu sira, Claudia merese ona ba direitu ne’e maibé to’o agora nia seidauk hetan. “Terseira idade ha’u seidauk simu, halo ha’u baruk atu ko’alia kona ba ida ne’e, ha’u hanoin barak los,” nia espresa ho triste.
Nia sente kontente oituan tanba iha oan haki’ak nain rua hela ho nia maibé ho sakrifisiu ne’ebé nia iha no terus naruk ne’e hasoru, idade ne’ebé avansa ba nafatin nia forsa la iha ona. Nia husu ba estadu atu tau matan ba sira. “Labarik nain rua ne’e ida naran Rani, idade tinan haat (4), ida fali naran Mausoko, tinan rua (2), husu ba estadu atu tau-matan ba sira,” nia husu ho harik an.
Iha tempu ne’ebé Inan Claudia halo reflesaun, nia matan nakonu ho matan ween, “ ha’u servisu makaas maibé ha’u sei hakdasak,” nia dehan. Inan Claudia nia istoria fó hanoin fila fali, dezafiu sira ne’ebé Inan Ferik sira hasoru iha rai doben Timor-Leste. Nia esforsu ilustra espiritu umanu iha difikuldade nia laran.
Jornalista: Zemidonio, Petronela & Inaçio
Editór : Felisberto F. da Costa
