(Ermera) Mudansa- Grupu hortikultura naran Maudiu2 ne’ebe Mak pertense iha Aldeia Palemanu suku Fatuquero postu Adminstrativu Railaco Munisípiu Ermera, ne’ebé mak durante ne’e halo servisu hodi kuda modo no hakiak ikan hodi fornese ba loja sira iha Díli ne’ebé kada fulan hetan lukru ho montante hamutuk $ 200 kada Fulan.
Leonora do Rego Mendonça ho idade 54 hanesan xefi grupu konta katak, grupu Hortikultura Maudiu2 ne’e hari’i iha 2010, ne’ebé iha nia membru hamutuk nain sanulu kompostu husi feto na’in haat no mane na’in neen,ne’ebé mak durante ne’e hetan oportunidade iha fulan ida iha Bali Indonesia hodi estuda kona-ba mudansa produsaun hortikultura moderno.
“Ami nia grupu hahú Iha 2010, ami kuda de’it ho maneira manual maibé depois iha 2014, ami hetan projetu iha ami nia grupu nune’e hetan oportunidade ba estudu komparativu iha Bali Indonesia durante fulan ida, liu husi ida ne’e ami hetan esprensia barak, ami mai fali mak halo mudansa fila fali ba modernu”. dehan Leonora ba ekipa jornalista sira iha nia knaar fatin.
Nia informa, produto ne’ebé grupu Maudiu2 produz hanesan kuda tomate no repoillu tahan ho repoillu fuan, alface fuan no alfase tahan, inklui modo mutin, enkuantu produto hirak ne’e fornese ona ba iha loja sira iha Díli hanesan WFour inklu loja Lider ho Nia presu kilo ida $ 1,50 enkuantu tomate kilo ida $ 1.
“Ami Hari’i grupu tanba Ema Ida mesak la bele tenke halo grupu tanba iha grupu mak ita hala’o servisu no kuda modo la’o di’ak liu hodi grupu mak Ita bele servisu hamutuk. Aliende ne’e Leonora mós hari’i tan grupu peska ne’ebé mak kompostu husi ema na’in 14 nune’e liu hosi grupu ne’e faan ikan kada fulan hetan Lukru hamutuk $ 1500.
Xefe grupu ne’e hatutan, Ikan ne’ebe mak grupu sira hakiak mak ikan nila no ikan mas, no hetan apoiu fini husi ONG workvision orvice no mós husi Ministério Agrikultura no Pesskas ne’ebé apoiu ikan oan no ikan nia hahan inkui fini modo nian, fini balu grupu sira sosa rasik iha loja sira iha Díli.
Nune’e nia haktuir tan katak dejafiu ne’ebé mak hasoru bainhira tempu udan dalaruma be’e barak liu no bainhira udan makas estraga hotu modo entaun tenke ba kontrola be’e hodi taka be’e atu nune’e la bele estraga modo sira, iha fali tempu bailoron dejafiu mak be’e menus, ne’e mak obriga sira tenke baku rasik be’e no kolam sira ne’ebé mak hakiak ikan hamutuk 12.
Tanba ne’e Leonora ho idade 54 hakarak apela ba maluk feto sira katak, hanesan feto la bele depende de’it ba mane sira no feto mós tenke servisu hodi suporta nesesidade iha família uma laran nian.
“Hanesan feto ita mós la depende de’it ba mane, feto mós tenke servisu makas hodi suporta nesesidade família hodi suporta mós ita nia oan sira ne’ebé sei eskola tanba ne’e ita tenki servisu suporta malu iha uma laran, hafoin sai ba iha gurupo mós ita kontinua suporta malu hodi halo servisu.” dehan Leonora.
Nune’e Resultadu husi modo sira ne’e mak halo ona uma tolu no sosa kareta rua no motor rua inklui sasan uma laran, xefi grupu ne’e mós konta katak, sira sedauk tama grupu, buat hotu sedauk iha esperensia mós laiha sira la hatene kuda modo ne’e oinsá iklui sira nia uma mós sedauk halo tanba ne’e entre moris iha pasadu no agora ne’e diferente.
Iha fatin hanesan, oan feto husi Leonora informa, nudar oan nia sempre ajuda nia mama rega modo no kuda mós modo iha oras lorokraik bainhira fila husi eskola.
“Dader ha’u ba eskola iha stv gleno, tuku sanolu-resin-rua ami sai husi eskola, han tiha meudia deskansa uitoan entaun tuku rua ami kontinua ajuda mãe rega modo no loraik kuda modo,” dehan Tereza Leonora Madeira
Nia dehan tan katak, rezultadu husi holtikultura ne’e mak hola ona kareta rua, motor rua, halo uma tolu, hola mós sira nia kadernu, lapijeira, laptop, pasta, sapatu, no sasán sira seluk ne’ebé uza ba nesesidade feto nian
Tereza mós iha mehi katak, bainhira nia remata nia estudu iha sekundaria, hakarak kontinua estudu iha institutu superior, tanba nia inan aman sei moris hotu no sei bele selu nia eskola, nia hakarak aproveita didiak oportunidade ida ne’e.
Antes ne’e nia pai servisu iha nu’udar Security hodi sustenta sira nia moris durante ne’e, hafoi nia mama envolve an iha grupu Maudiu2 sira foin sente moris ne kaman ona ba sira.
Iha sorin seluk, Preizdente Asosiasaun Horotikultura Munísipiu Ermera (AHME) Batista ulan Abi informa, objetivu hari’i Assosiasaun ne’e, atu akomula to’os nain sira iha Munisípiu Ermera, Liuliu ba hortikultura, no apoiu ba iha hortikultura sira.
“Assosiasaun ne’e hari’i husi Projeitu Avansa Agrikultura iha 2018, depois lori ami ba rejistu iha notariadu iha 2019 no públika katak Assosiasaun Hortikultura iha Munisípiu Ermera ne’e legal ona, no Assosiasaun ne’e rasik iha livremente atu buka apoiu ruma iha ajensia no Governu ruma, atu apoiu ami, apoiu ba iha grupu sira seluk hodi bele hasa’e produsaun hortikultura iha Munisípiu Ermera nomós bele apoiu ba iha sira nia nesesidade rasik no oan sira nia eskola,” informa Prezidente AHME, Batista Ulan Abi
Nia salienta tan katak, liuhusi produsaun hortikultura ne’e bele aumenta produsaun iha Ermera nomós bele redus mal nutrisaun iha munisípiu Ermera.
“Ita hateten katak ami Munisípiu Ermera ne’e ami okpua mal nutrisaun iha numeru primeiru, se karik Govenru mak seriu hodi tau matan ba ami, programa ida maka ami hakrak redus mal nutrisaun iha Munisípiu Ermera,” dehan nia
Tuir nia, Ermera grupu hortikultura hamutuk 11, kompostu husi Postu Administrativu rua maka iha Ermera vila no Railaku, maibé iha postu balun ezije no tanba sa maka Assosiasaun labele halo barak grupu iha Munisípiu Ermera, razaun tanba orsamentu, se karik sira buka apoiu mak hetan orsamentu ki’ik sira labele investe to’o iha postu sira seluk.
Tanba ne’e, durante sira halo aprosimasaun ba iha autoridade Munisípiu no Nasionál, sira konsegue hasoru Ministéiru Agrikultura iha Díli maibé to’o dadaun ne’e laiha solusaun, nune’e sira husu nafatin ba iha parte relevante sira atu bele rona sira nia preokupasaun ne’ebé mak toos nain sira hasoru.
Prezidente Assosiasaun ne’e hatutan, iha grupu 11 halo sira nia produsaun iha 2021 mai leten ne’e, sira hetan apoiu husi Governu mak fasilita sira diak, hanesan apoiu osan 15 mill ne’e nia rezultadu bele to’o iha 45 mill ba leten ne’e sura ba osan de’it.
“Tanba setór agrikultura mak bele suporta ita nia mina-rai tanba bainhira ita nia mina maran, ita labele halai ba rai liur ba buka osan iha ne’ebá, maibé ita bele tonka ho ita nia produtu lokal sira iha setór agrikultura para bele apoiu ita,”haktuir nia
Nia esplika tan katak, sira halo servisu iha grupu, maibé kuandu to’o ona iha rezultadu osan ne’e ida-idak nian ona no sira uza rasik hodi haree ba sira nia família, tanba Assosiasaun ne’e hanesna orienta de’it oinsá mak atu produs maibé kaundu rezultadu ne’e ba ida-idak nia família osan ne’e la tau iha Assosiasaun.
Tanba ne’e nia sujere ba oin, iha Ermera ne’e iha ona Assosiasaun, se Govenru hakrak apoiu karik sira liga direita ba iha Assosiasaun atu Assosiasaun bele hatene katak nia grupu hira nia bele distribui apoiu hirak ne’e ba iha nia grupu sira.
Hatan ba preokupasaun sira ne’e, Diretór Servisu Agrikultura Munisípiu Ermera, Marcos Martins, hatete, husi Agrikultura nia apoiu ba grupu sira ne’ebé mak ezizte, liu-liu grupu tarjetu sira iha terenu, iha parte extensionista mós organiza grupu lubuk ida iha ne’eba sai hanesan grupu tarjetu, apoiu sira ne’e bai-bain kada tinan alokasaun orsamentu ba agrikultura sempre fó apoiu ho eskala ki’ik, maibé la dun koresponde ba situasaun ne’ebé mak sira hasoru.
“Entaun agrikultura hanoin ba iha futuru ne’e konsentrasaun oinsá mak atu servisu kontinua oinsá mak grupu sira ne’e atu moris fali, entaun liu husi ami nia forsa traballu extensionista iha terenu atu oinsá mak haburas fali grupu sira ne’e iha futuru,” hatan Diretór Marcos
Nia dehan, kona-ba apoiu fini ba iha grupu agrikultor sira kada tinan parte Agrikultura sempre oferese fini ba sira, maibé la sufisiente.
“Kona-ba fini, ita Agrikultura tina-tinan sempre fó fini, husi diresaun nasionál sempre fó fini, maibé dala ruma la sufisiente, tanba ita atu oferese ba grupu sira, entaun ita hanoin fini sira agora mai ne’e konsentra iha Munisípiu para ita hare’e ba grupu sira ne’e,” dehan Diretór ne’e
Nia hatutan tan, fini ne’ebé mak sira fó ne’e bazea tuir area ida-idak nia area.
“Fini hanesan modo musan ba modo nian, fini ba batar nian, ba hare otomatikamente ita fó ba area ne’ebé mak iha natar, no batar ita fó ba area ne’ebé kuda batar ita la fó arbiru, agora grupu ne’ebé mak eziste depende nia aktividade maioria ne’e saida, ida ne’e mak ita hare’e,” Tenik nia
Jornalista : Sandi Belo
Editór : Veraka
