(Lautém) Com-da-daun ne’e lenuk komesa menus iha Timor-Leste no iha mundu, tanba ne’e, espésie lenuk sai nu’udar animál ne’ebé mak hetan protejidu iha nasaun hotu-hotu inklui Timor-Leste rasik, tanba iha Timor-Leste mós, spesie lenuk komesa menus, tanba ne’e iha baze legál ba; dekretu lei gov. nú.06/2004 de 21 de Abril, dekretu gov.nú.05/2004 de 28 de Julho de 2004 (RGP) no Diploma Ministerial NO. 04/115/GM/IV/2005, ko’alia kona-ba; espésies akuátikas protejidu sira iha tasi laran, no mós lei krime nú. 12/2004 de 29 de Dezembru 2004, artigu 2° iha ne’ebé ko’alia katak; labele foti, kaer, oho, halo a’at ka estraga, ahu-ruin espesies hotu-hotu, ho nune’e ba sé de’t mak viola lei ne’e hodi halo kasa ilegál sei multa dólar atus lima (500) to’o dólar rihun lima (5000).
Maske lei bandu ona atu komunidade sira labele kasa ilegál ba espésie protejidu sira iha tasi laran, maibé ema deskonesidu sira kontinua foti lenuk iha tempu kalan iha suku Com, Postu Administrativu Lautém, Munisípiu Lautém hodi konsumu, tanba ne’e governu presiza rekruta pessoál seguransa atu kontrola komunidade sira labele foti animál protejidu sira.
Autoridade husi Aldeia Wailo Waya, Suku Com, Postu Administrativu Lautém, Munisípiu Lautém, Lino Fernandes Xavier, hateten, bainhira tasi maran komunidade sira ba kasa ikan no kasa lenuk, bainhira lenuk sai mai liur komunidade sira ne’ebé hetan ne’e sira foti, tanba ema ne’ebé atu seguransa ba ida ne’e laiha, ne’ebé komunidade sira hetan ona sira foti.
“Ha’u hanoin tasi maran sira ba kasa, kasa ikan, agora hanesan lenuk sai mai liur ema hare’e ne’e tenke foti, tanba ema jaga laiha ne’e, kalan mós lenuk sai loron mós lenuk sai ema jaga laiha ne’e ema tenke foti”, Dehan Xefe Aldeia Wailo Waya, iha nia rezidénsia Wailo Waya, Com, Kinta 24/04.
Nia dehan komunidade sira iha Com liu-liu Aldeia Wailo Waya, Loho Mato, Mua Poso, sira nia moris ne’e ho peska de’it, tanba laiha to’os ne’ebé mak iha sira atu halo no kalan loron sira tenke tun ba tasi, hodi sustenta sira nia moris no selu oan sira nia eskola no halo ba adat nian ida ne’e mak komunidade iha aldeia tolu ne’e halo.
“Tanba ne’e, lenuk sai mai sira hetan foti, maibé Xefe Aldeia mak hare’e ne’e la foti, karik foti ida ne’e ita kontra lei, ne’e ita hatene, mas ema seluk, ha’u hanoin sira foti, ha’u la fiar, sira la foti, tanba saida? tanba na’an ita povu bain-bain ita tenke foti mas ha’u ho xefe Aldeia sira seluk mak hetan la foti ne’e lei, ita foti kontra lei, no komunidade 50% fiar lei no la foti ona lenuk maibé 50% la fiar no kontinua foti lenuk, agora iha Liaarafa, Laivai sira foti nia tolun no lenuk ba fa’an nafatin, iha Com ne’e la’e ona, maibé sira naok de’it iha tempu kalan ne’e iha tanba ema nia ekonómia mós ladun di’ak”, Nia esplika
Xefe Aldeia ne’e mós preokupa ba iha parte seguransa nian ne’ebé mak atu seguransa ba iha Parke Nasionál Nino Konis Santana nian, tanba iha ne’eba laiha seguransa ne’ebé mak loron no kalan atu kontrola, entaun komunidade sira kontinua foti animál sira ne’ebé protejidu hanesan lenuk no sira seluk, tanba ne’e parte governu mós tenke hare’e ba ida ne’e no rekruta pesoál seguransa atu bele aumenta seguransa iha Com.
“Ha’u hanoin kunci utama ne’e tenke jaga, kontrola ne’e la’os hanesan pegawai negeri ne’e, tuku 8:00 ita tama no tuku 17:00 ita sai fali, mas seguransa ne’e nafatin jaga iha loron no kalan, ne’eba selu ema rua ka tolu tanba area ne’e luan entaun sira bele fahe malu hodi halo seguransa ba fatin sira ne’ebé mak animál protejidu sira iha”, Tenik nia.
Iha Fatin hanesan, membru grupu Hadomi Lenuk, Judit de Jesus Arcanjo, dehan, uluk komunidade sira kasa lenuk maibé sira la fa’an tanba tauk governu, maibé sira lori ba uma hodi han, da-daun ne’e kalan-kalan kontrola ona entaun komunidade sira ladun foti ona no sira hare’e de’it ona.
“Kalan no loron ami iha tasi ibun, sira mai ne’e ami hatene, sira mai buka saida, ami hare’e de’it, sira kaer mak ami foin hase sira no sira husik fali lenuk, kalan-kalan ne’e ami kontrola hela de’it to’o tuku 1 no 2 madrugada mak foin toba, no iha tuku 3 madrugada hader fali hodi hare’e tanba ami hakarak nia mai tolun ami foti hodi halo konservasaun bainhira moris fali mak ami husik fali ba nia fatin”, nia dehan.
Nune’e mós Xefe Grupu Sentru Konservasaun Komunitária suku Com, Raul Pereira Mendes, haktuir, iha membru grupu konservativa lenuk, hamutuk tolu nolu resik no membru hirak ne’e husi suku Com hotu de’it, grupu ida ne’e hahú atividades ho CTSP (Coral Triangle Support Partership) nu’udar organizasaun internasionál, hahú halo peskiza kona-ba area protejida iha Lautém ho ekipa tomak husi autoridade lokál, governu ho grupu konservativa iha tinan 2008 no iha 2009 konsegue identifika area sira ne’ebé mak protejidu no iha 2013 konsegue halo lansamentu ho objetivu husi aktividade konservasaun ida ne’e, hakarak asegura nafatin animál tasi hanesan; lenuk no ikan sira nia moris iha tasi laran, maibé iha komunidade sira iha Com balu sei foti subar hela lenuk.
“Lenuk ne’e ita proteje mas dalaruma suku viziñu sira foti namanas hela, mas iha Com ha’u bele dehan 80% hanesan ne’e la foti ona, mas foti naok sira ne’e iha nafatin, tanba dala barak ema mai hakarak han lenuk entaun ema mai selu fali sira, sira ba tiru fali, mas foti iha oin ne’e Com laiha ona, suku viziñu sira hanesan; Mehara, Lore, Tutuala, Muapitine, Laivai ne’e iha”, Nia dehan.
Maibé iha Sentru Konservasaun Komunitária ne’e mós halo konservasaun ba iha lenuk tolun, bainhira lenuk la’o sai iha rai maran, Sentru Konservasaun sira ne’e tun ba iha tasi hare’e no foti ba tau fali iha fatin seluk hodi halo konservasaun, hafoin bo’ot tiha mak foin husik ba iha nia abitantes.
“Tanba saida mak ita tenke foti mai asegura fali iha fatin seluk, tanba predator ida ohin ha’u ko’alia ne’e, tanba ema seluk mak ba foti hotu nia tolun no inan ba hotu dala ida, tan ida ne’e mak ita foti nia prosesu naruk, kalan-kalan ita tenke ba ronda iha tasi ninin sira ne’e, kuandu nia tolun, ita foti lori mai atu asegura iha fatin konservasaun, nia inan ne’e mós ita akompaña no tama tiha ba tasi laran mak ita foin husik, tanba ita tauk ema seluk mai foti fali, entaun ita foti lori mai ita sukat nia diametru sira ne’e ho nia klean no luan, nia ke’e ne’e oinsa? depois ita halo tuir fali ida ne’e no hatama fali lenuk tolun ba”, Nia esplika.
Nia esplika liu tan, Bainhira halo ona konservasaun ne’e kontinua hare’e bei-beik no kuidadu to’o lenuk tolun ne’e nakfera, lenuk tolun ne’e nakfera tuir klima de’it, iha tempu manas nia fulan ida nakfera ona no iha tempu malirin nia bele to’o fulan rua ka tolu mak foin nakfera. Bainhira nakfera hotu la’os husik kedas ona ba tasi, maibé sei tau iha fatin konservasaun hodi konserva nafatin no bainhira nia bo’ot uituan no hatene ses-an husi ema peskador sira ne’e mak foin husik ba iha tasi, lenuk oan ne’ebé Senteu Konservasaun ne’e husik dala-ida bele to’o iha rihun lima (5000) no rihun ne’en (6000) hanesan ne’e..
Xefe Sentru Konservasaun Komunitária suku Com ne’e mós prekupa tebes ba iha parte seguransa ne’ebé atu seguransa iha area protejidu sira iha Parke Nasionál Nino Konis Santana nian, tanba laiha pessoál seguransa, ema kontinua foti animál protejidu sira hanesan Lenuk, Ikan no animál protejidu sira seluk tan, tanba ne’e presiza governu sira hare’e ba asuntu ida ne’e.
“Ita hakiak ema mai foti ne’e ita prekupa tebes, ne’ebé ha’u hanoin governu ka Ajensia tenke rekruta ema propriu ida atu hare’e ida ne’e, ami mesak labele hare’e hotu”, Nia hateten.
Hatan ba prekupasaun hirak ne’e Acacio da Costa nu’udar eskipa tekniku husi Diresaun Servisu de Jestaun Rekursu Peskueiro no Investigasaun Akuátiku Lospalos, hateten, Asaun ne’ebé mak parte kompetente ne’e halo mak sei aprosima ba komunidade sira atu nune’e sira iha konsiensia atu labele foti animál protejidu sira, tanba sansaun ne’e seidauk bele aplika, maibé bainhira aplika sansaun tuir dekretu lei ne’ebé iha, komunidade sira susar atu selu.
“Agora ne’e ita sei halo pendekatan, tanba ita Timor ne’e moris iha sosedade ne’ebé iha parte kultura ne’e sei maun alin ne’ebé ita fó xamada atensaun de’it, maibé sansaun lolo’os nei-neik ita sei aplika, bainhira ita aplika bazeia ba dekretu lei númeru 6 ne’e ha’u hanoin todan no aplika ona pena ka multa ne’e komunidade sira araska atu selu, mas agora ne’e ami sei halo pendekatan hati ke hati oinsá atu komunidade sira bele hetan konsensia”, Nia dehan.
Iha tinan 2008 Governu Timor-Leste hamutuk ho Organizasaun Internasionál CTSP (Coral Ttriangle Support Partnership), autoridade Lokál no autoridade Munisipál sira hahú hala’o peskiza kle’an ida, hodi identifika área protejidu hirak ne’ebé iha Lospalos tanaba área Parke Nasionál Nino Koni Santana (PNNKS).
Iha tinan 2009 Organizasaun Internasionál (CTSP) hamutuk autoridade lokál no autoridade Munisipál, konsegue prodúz rezultadu finál peskiza ba identifikasaun área protejidu iha Lautém, hodi sai Parke Nasionál Nino Koni Santan no hahú husi ne’eba, governu estabelese grupu konservasaun hodi kontrola área hirak ne’ebé sai área protejidu. Objetivu husi grupu konservasaun atu proteje riku soin Timor nian iha tasi laran to’o mai rai maran, no mós atu proteje espésie animál sira ne’ebé mak atu mohu ona, hanesan espésie lenuk no selu-seluk.
Iha Suku Com, Postu Administrativu Lautém, Munisípiu Lautém iha aldeia ne’en mak hanesan; Wailo Waya, Loho Mata, Mua Poso, Etepiti, Pitileti no Ira onu, ho totál populasaun hamutuk rihun tolu (3000) resin no komunidade iha suku Com ne’e moris ho Agrikultura, Artezenatu no maioria mak moris ho pesaka.
Entretantu baze legal ba; dekretu lei gov. NO.06/2004 de 21 de Abril, dekretu gov.No.05/2004 de 28 de Julho de 2004 (RGP) no Diploma Ministerial nú. 04/115/GM/IV/2005, ko’alia kona-ba; espésies akuátikas protejidu, hanesan riku soin tasi nian no mós lei krime nú. 12/2004 de 29 de Dezembru 2004, artigu 2° iha ne’ebé ko’alia katak; labele foti, kaer, oho, halo a’at ka estraga, ahu-ruin espésies hotu-hotu, du’ut tasi husi fatin (habitat), no espésies akuátikas protejidas, ikan no lenuk espésies hotu-hotu.
Ba sidadaun se de’it mak viola lei sira ne’e, sei hetan kastigu tinan 1 to’o 5 tuir lei krime no multa osan US$ 500.00 to’o USD $ 5,000.00.
Jornalista: Sandi Belo
Editora: Quisania Gleide.
