(Lautém) Mudansa–Adminnistrador Sesante Postu Loré 1 Carolino Alves, hanesan Be’e Na’in konta istoria kona-ba be’e matan Humina katak, tempu uluk suku Loré la iha be’e no beiala sira ba kuru iha mota Namaluta no husik feto ida hafóin mosu be’e matan ne’ebé ho naran Humina.
“Istoria be’e matan ne’e naran Humina, tanba mudansa husi fuan sai fali humana siknifika katak ema,tempu uluk iha Loré ne’e be’e la iha no iha altura ne’eba beiala sira ba hotu kuru be’e iha mota ida naran Namalutu fronteira Iliomar, maibé grasa husi Maromak iha tempu beilala sira be’e matan akontese iha rai ida ne’e,” Dehan Adminnistrador Sesante Postu Loré 1, Carolino Alves ba jornalista sira iha Aldeia Horolata Sexta, 31/05/2024
Nia konta, tuir kronolojia husi be’e matan ne’e katak, sira nia beiala feto naran Lapabatsi hanesan feto mesak ne’ebé mak oferese ba be’e matan ne’e.
“Teki-teki iha uma nia soru hela tais, mais komu iha asu ida mosu mai bokon hanesan fó haris, entaun nia hanoin katak nia inan aman mak fila ona husi kuru be’e, maibé nia hein kleur família sira la mosu, enatun nia komesa tuir asu ne’e ba iha fatin ne’eba derepente nia hare’e mane ida iha ne’eba ko’alia ho nia dehan katak, ami iha ne’e hatene katak imi sofre kona-ba be’e, maibé karik o nia família iha inan aman sira hakarak ita rua tenki hola malu,” konta nia
Nune’e nia fila ba uma no nia inan aman sira mós fila, nia konta tuir saida mak mane ne’e ko’alia ba nia, no nia inan aman halo tuir kultura tuir sira nia lisan hodi halo katupa, oho fahi no lori feto ne’e ba iha ne’eba derepente mosu anin bo’ot no udan depois feto ne’e lakon entaun husi ne’e hodi hasai be’e ne’e naran “Humina katak ami ba husik feto ida depois be’e ne’e mosu mai.”
Nia hatutan, be’e matan ne’e lulik tebes, kuandu ema ba iha ne’eba ko’alia arbiru bele bele sai moras mental “bulak” no dala ruma bele hetan dezastre.
“Beiala sira aproveita be’e ne’e iha altura ne’eba, be’e ne’e lulik tebe-tebes kuandu ita ba iha ne’eba ita ko’alia arbiru bele sai bulak no dalaruma ita fila mai hetan buat a’at, mais komu iha mudansa misionariu sira mai iha ne’e, iha ema português sira mai halo kompañia entaun Padre balun mai fó bensan tiha atu hamenus nia manas, entaun komesa agora ita hotu-hotu aproveita,” informa nia
Nia hatutan tan katak, be’e matan ne’e kada tinan sempre ba halo tuir lulik iha ne’eba hanesan tenki oho bibi, fahi no manu, nune’e hamos foer no ai-abut ne’ebé mak taka be’e matan, tanba ne’e mak to’o da-daun ne’e be’e matan ne’e nafatin eziste no populasaun hotu-hotu aproveita be’e ne’e.
Nia dehan, desde uluk Ai-horis sira moris natural, depois indonesia nia tempu mós la halo protesaun kuda ai, maibé iha tempu ukun an mai iha 2004 hahú iha ne’eba liu husi agrikultura, departementu Floresta nia servisu hamutuk ho NGO Lokal balun ne’e mak nia programa servisu halo protesaun ba be’e matan sira, entaun sira fó ai oan hodi kuda iha be’e ulun ne’ebé ajuda husi Food Agriculture Organization (FAO sigla Inglês)
“Bainhira ita ukun an ita hatene ona katak bainhira ita tesi no lere ai iha be’e ulun sira entaun dalaruma be’e sira lakon, tanba ne’e liu husi ajensia balun hanesan FAO servisu hamutuk ho komunidade sira no ami komesa kuda ai iha be’e ulun, no ami proteje haleu ho redi, depois be’e ne’e desde uluk kualker ema labele bo’ok, mais tanba okupasaun Indonezia entaun obrigatoriamente sira mai halo kanalizasaun ba iha área Loré área tasi ibun entaun sira Chor tiha be’e dalan ne’e mak fó impaktu ba uma kain ida nia oan na’in tolu (3) monok (Ko’alia la hatene) depois ita ukun an aman husi oan na’in tolu ne’e ba baku rahun tiha Chor semente ne’e mak foin nia oan na’in rua mak ko’alia hatene fali,” Nia haktuir
Tanba ne’e nia dehan, maibé la normal, tanba ne’e mak iha 2014 sae mai, Cruz Vermeila Timor-Leste (CVTL) ho Organizasaun Naun Governamentál (NGO-sigla inglês) internasional ida ba halo kanalizasaun maibé hatene ona, tanba ukun an sira sempre husu nia prosesu ne’e oinsá liu husi be’e na’in sira autoriza mak foin halo, entaun nia impaktu laiha ba be’e nain, maibé Indonezia nia tempu obriga ne’e mak nia impaktu ba be’e na’in nia oan na’in 3 sai monok tiha.
Nia salient tan katak, Be’e matan ne’e nia na’in mak uma lisan Fata Chay Luro mak hein no sira mós hanesan maun-alin mak tau matan hotu ba be’e matan ne’e, no bainhira mosu bailoron naruk be’e ne’e nafatin iha la maran maibé nia frrsa mak menus oituan maibé kualkér tempu be’e ne eziste nafatin.
Enkuantu, tuir kultura desde uluk iha altura ne’eba la hakerek mós hanesan jerasaun sira nian bandu duni ema la tesi ai arbiru iha área be’e nian, tanba iha ne’eba iha fiar ida katak bainhira tesi ai iha ne’eba hanesan hali, ai kiar no ai bo’ot sira, entaun katuas sira nia fiar hatete katak wainhira sira tesi ai bo’ot sira ne’e mak be’e nia nain sei semo ba fatin seluk entaun sira nia be’e ne’e maran no sira mós sei mate hotu, entaun iha ne’e bandu ema atu labele tesi ai, hafoin ukun an sira hanesan elabora ka tara bandu to’o ohin loron sei kontinua tara bandu, no tara bandu ne’e barak inklui protesaun ba be’e, protesaun ba ema nia plantasaun, ba área protezida ba oho aminal fuik sira hotu-hotu iha laran inklui protesaun ba be’e matan sira.
“Tara bandu ne’e ba be’e matan hotu-hotu, tanba tara bandu ne’e nível suku Loré 1, Loré 2 iha ona mós seidauk aplika, maibé Loré 1 ne’e altura 2004 até 2009 ha’u mak Xefi suku ha’u rasik mak halo konseitu ida kona-ba tara bandu ne’e, atu labele sunu ai arbiru, labele tesi ai arbiru ne’e ba be’e matan hotu-hotu, tara bandu ne’e komunidade sira respeitu maibé komunidade balun oknum ne’ebé ladun respeitu tara bandu ne’e, maaibé dala barak ita nia servisu hamutuk entre ita ho Guarda Florésta sira inklui ita nia Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) sira ho Konsellu polisiamentu komunitária sira servisu hamutuk,” tenik Adminnistrador Sesante Postu Loré 1 Carolino Alves.
Nia informa sira iha be’e matan barak komunidade sira la iha problema ba be’e mo’os, be’e matan ne’ebé iha assesu husi aldeia rua, aldeia Bailana ho Horolata, bainhira sistema kanalizasaun iha tempu bailoron naruk failla, entaun ema husi parte leten Kapalete, Maluru dalaruma sira hotu-hotu ba assesu iha ne’eba, tanba ida ne’e sira garante katak bailoron naruk mós nia nafatin iha maibé nia forsa ka volume be’e mak tun oituan maibé be’e nafatin iha.
Jornalista : Gaudéncia Belo
Editora : Sandi Belo
