(Lautem) Mudansa– Inan faluk Alsina Ximemes husi Munisípiu Lautem Postu Administrativu Lore suku Lore 1, aldeia Horolata, inan faluk ne’e ho idade 50, no oan hamutuk nain 8 feto 4 mane mós nain 4, atu sustenta família uma laran inan faluk ne’e fa’an nu’u maran no halo to’os hodi sustenta moris no oan sira.
“Nu’udar faluk ida senti todan no ha’u nia vida falta rendimentu, ida mak halo nu’u maran hodi ba fa’an kompañia balu ne’ebé mai hola iha ne’e, ho tan halo to’os hodi kuda batar ai-farina lakeru modo no buat sira ne’e ha’u nia oan mane ida naran Lorensu ne’e mak loro-loron ba servisu hamutuk ho kompañia ne’ebé produs batako no suru rai-henek hodi ajuda fali ha’u hodi sustenta ami nia família ida ne’e,” Dehan inan faluk Alsina Ximemes ba jornalista sira iha Aldeia Horolata Sesta, 31/05/2024
Inan Faluk ne’e hatete tan katak, senti todan maibé, esforsu nafatin hodi halo nu’u maran kuda modo ou produtu lokal sira hanesan ai-farina batar sira ne’e hodi fa’an de’it iha komunidade nia laran, atu trasporta ba Lautem vila maibé risku, kareta semana ida halai dala ida ou dala rua se pasajeiru iha lori produtu sira ne’e ba iha Lautem vila se la iha tau de’it.
“Banhira akontse mudansa klimatika tempu bai-loron naruk be’e mai la forsa, entau ba kuru be’e iha be’e matan kuaze la’o 400 metru mak foin kuru be’e , hanesan feto faluk ho idade avansado ona liu 50 besik 60 ona, ne’e servisu ida ne’ebé todan maibé kondisaun mak hanesan ne’e prontu hodi luta ba ita nia vida,” nia afirma
Inan faluk ne’e haktuir katak, oan feto nain 4 ne’e hola ona mane, no mane mak seidaun hola feto, banhira inan faluk nia katuas oan hakotu nia vida oan sei ki’ik, entau inan ne’e pasensia esforsu rasik halo to’os hodi sustenta oan nain 8 to’o da-daun sira bo’ot hotu no feto sira hola ona mane.
“Ha’u nia oan ida sei eskola, agora eskola iha maliana uluk eskola iha orfanatu, entaun padre sira haruka ba eskola iha tekniku agrikola iha Maliana, agora nain 3 ne’e hotu-hotu tuir servisu kompañia hanesan fa’an mina no ida seluk loro-loron suru rai-henek no ida fali mak la’o hamutuk ho ema hodi fa’an ai-moruk,” Nia Relata
Alsina Ximemes informa, durante sai feto faluk ne’e todan maibé ida ne’e maromak nia palnu, entaun labele se’es an husi ida ne’e, maibé obrigatoriamente inan faluk komesa hola pozisaun hanesan xefe família no buka meus oio-oin atu halo nu’u maran hodi fa’an kuda modo hakiak manu, fahi atu suatenta oan sira.
“Atu ko’alia kona-ba ajuda husi estadu ba feto faluk ida ne’e seidauk iha maibé liu husi programa ida ajuda ba ema ho defisensia ne’e ha’u nia oan feto ida naran Rozita mak hetan ona apoiu husi estadu, no ita nia governu nian posibilidade no kompetensia to’o tempu ita espera governu sei kria be’e mo’os ba nia komunidade entaun ita nia esperansa nafatin luta ba moris nian,” Hakotu inan faluk Alsina Ximemes
Iha sorin seluk inan ferik Linda Ximenes Hatutan tan katak, Atividade ne’ebé loro-loron halo mak fa’an nu’u, no husi nu’u ne’e mak foin hetan osan sira hafoin uza ba nesecidade família nian no oan nia eskola
“Husi osan ne’ebé iha fahe ba oan sira, karik la to’o balun la fó, se atividade ne’ebé halo ou fa’an nu’u ne’e mak osan la to’o ba fali to’os hodi buka produtu ne’ebé iha to’os laran mak fan fali, kuandu la to’o nafatin ami pasiensia tanba moris mak hanesan ne’e ona,” Nia afirma
Linda Ximenes haktuir katak, halo to’os mesak tanba hare’e ba laen nia kondisaun ne’ebé moras ho difisiesia matan la hare’e, servisu ida ne’ebé todan ba nia mak halo lutu ba to’os ne’ebé nia halo, bainhira lutu ne’ebé nia halo maibé forsa la to’o labele assesu ba produtu ne’ebé iha to’os laran, ida ne’e mak halo nia mós senti tristi ba nia moris ida ne’e, maibé simu de’it tanba ida ne’e mak realidade moris.
“To’os ne’ebé ha’u halo mak kuda ai-han tradisional hanesan batar, talas no ai-farina, maibé lutu ne’ebé ha’u halo la dun di’ak, tanba ha’u mós laiha forsa atu halo lutu ne’ebé di’ak, entaun animal hanesan karau sira mak ba halo estraga hotu, ida ne’e mak bainbain akontese, hateten nia
Liga ho mudansa klimatika ne’ebé la dun di’ak bainhira tempu klima udan hanesan ne’e, udan di’ak entaun hahan produtu seluk iha mais kuandu laiha ona, entaun iha mak modo tahan hanesan ai-dila tahan ai-farina tahan sira ne’e mak iha to’os laran de’it.
“Hahan ne’ebé kuda iha to’os laran atu lori ba merkadu mós la to’o tanba iha to’os ne’ebé ki’ik han de’it iha uma laran mós la to’o ona satan ba merkadu, atividade seluk ne’ebé ha’u halo mak subtitui nu’u de’it, nu’u ne’e tenki mós no ida ne’ebé maran, maibé ita mós tenki halo servisu hotu hanesan ba hili lori mai uma tau iha uma, halo maran tiha mak lori ba fa’an fila fali ne’e mós depende ba nia osan tama iha ida ne’e mak fahe,” tenik nia
Entertantu Aktividade Media Tour ne’e realiza tanba Asosiasaun jornalista Timor-Leste (AJTL) kolabora ho Oxfam iha Timor-Leste no hetan fundus husi oxfam iha Hongkong.
Jornalista : Gaudeçia Belo
Editora : Sandi Belo
