(Dili) Mudansa – Porta-Voz Domingos Natividade hateten, Familia Matebian Jonas Mallian deskontente ho familia Allian iha Filipina ne’ebe la koopera didiak ho familia matebian Jonas no halo sira deskontente ho prosesu ne’ebe Ministeriu Negosiu Estranjeiru no Komersiu (MNEC sigla portugés) no Embaixada Timor-Leste halo iha Filipina.
Matebian Jonas mate iha dia 4/5/2023 espalla iha Media sosial Facebook no hakerek kona ba Jonas ne’e see? Jonas M. Allian, moris iha loron 31/05/1996 iha Ailaran wemalus oan, suco Leohat, Postu Soibada ho naran kodiku “Mau-Selong Gayu Ring Besi Asu Alves da Silva”, Oan husi Veterana Domingas Alves da Silva Kodiku “Bilou Mali” no aman Veteranu Matias Menezes Kodiku “Matagayu” husi Munisipiu Viqueque Postu Watulari.
“Ami familia Jonas iha Timor hakarak halo komunikadu imprensa hodi hato’o ami nia oan Jonas Mallian ne’ebé mate iha Nasaun Filipina, ninia identidade lolos, No hato’o mos ami nia deskontente ba familia Allian iha Filipina ne’ebe la koopera didiak ho ami liuliu prosesu ne’ebe MNEC no Embaixada Timor-Leste iha Filipina halo.” Dehan Porta-Voz Domingos Natividade ba jornalista sira liu husi konfernsia Imprensa iha knaar fatin Akait Dili Segunda,(05/06/23).
Porta-Voz ne’e akresenta, Jonas intrega ba iha Estafeta Napoleão da Costa Kodiku “Nazi” iha loron 14 deit depois nia moris no subar ba mai husi familia ida ba familia seluk iha Dili Laran hanesan (Matadoru, Bidau, Bairopite, Lahane) tanba inimigu Militar Indonesia buka atu oho tanba membrus FALINTIL nia oan Jonas mós sarani iha uma Matadoru Familia Bruno Doutel Sarmento no amu Filomeno de jesus Barreto mak sarani ho naran Jonas de Jesus Barreto.
“Familia sira ne’ebe subar intrega fali ba Madre antes matebian halo tinan 1 Madre sira mós tenki subar nia bainhira inimigu buka iha konventu madre Dominikana iha Soibada.” Nia sublina.
Nia esplika, Jonas nia viagem ba iha Filipina iha tinan 2000 Madre Marilou (Marie Allain) husi kongregasaun dominikana mak lori no madre husu autorizasaun husi matebian nia inan rasik “Bilou Mali” ho akordu ida hodi promete katak Jonas sei hetan oportunidade diak no sei fila fali mai Timor depois nia remata nia eskola iha universidade.
“Situasaun Timor iha tempu ne’eba, nia inan hanoin ida ne’e oportunidade diak ba Jonas liu-liu iha madre dominikana, matebian sai husi Timor ho Ro’o ahi Militar Filipina nia tinan 4 no to’ iha Filipina Madre Marilou intrega Jonas ba nia alin Mila hodi kuidadu no tau matan ba Jonas.
Nia moris iha Filipina diak ho familia sira ne’ebe hadomi no kuidadu tebes nia, maibe nia lakon domin husi inan-aman rasik no lakon komunikasaun hodi halo matebian sempre husu kona ba nia identidade lolos, Nia sempre husu perguntas tanba sa hau nia kor diferente tebes ho imi?
Nia inan hakiak resposta katak wainhira hau hetan O, hau moras no halo tratamentu saude, ne’e duni o nia kor sai oin seluk, nia inan-aman rasik hetan komunikasaun husi de’it madre dominikana iha Dili ne’ebe la hatete lolos Jonas nia paradeiru.”Nia salienta.
Jonas hetan oportunidade diak hodi ramata nia estudu iha Filipina sidade Zamboanga husi pre-escolar, escola primaria, Escola sekundaria no Western Mindanao State University, Zamboanga, hanesan enjineiru sivil iha tinan 2019, nia pasa ezame konsellu professional ne’ebe mak fo husi komisaun reguladora profesional iha Filipina ho valor diak.
“Jonas hahú moras iha tinan 2019 sofre moras Leukimia ou kankru rang no familla iha Amboanga esforsu makas hodi halo tratamentu ba Jonas to iha loron 4 fulan maiu familia rona Jonas hakotu iis “mate” husi madre Dominikana iha Bildau no familia tenta husu kedas Matebian nia foto mate isin hodi konfirma koalia kedas ho familia Allian liu husi alin estudante ida ne’ebe mak familia foin hatene iha loron missa ba Jonas nia mate ha Bidau loron 6 fulan Maiu Familia husu atu Jonas nia mate isin tenki lori mai Timor no halot tuir kultura timor nian no halot iha fatin ne’ebe dignu.”Tenik Porta-Voz Domingos.
Iha loron ne’e familla komunika kedas ba iha embixada Timor iha Filipina Caetano, familla Timor komunikasaun liu husi telefoni Whatsapp ho familia iha Zamboanga aseita iha tempu ne’eba katak Jonas sel halot iha Timor, sira hakarak akompaña Jonas nia mate isin mai Timor no familia dehan sira bele akompaña.
Maibe sedauk iha aseitasaun entre familia nain 2 konaba kustu ba familia ne’ebe akompaña familia Timor mós dehan buat hotu depende ba kompetensia governu,familia hatama pedidu iha loron 7 liu husi Konsellu Veteranos no husu kedas atu halo komunikasaun ho MNEC no Embaixada Timor iha Filipina hodi lori mate isin husi sidade Zamboanga mai Manila no transfere mai Timor, iha loron 9 Consular MNEC bolu kedas ami familia hodi ba hasaru no hare prosesu nee, no Consular hato mai familia katak asuntu ne’e familia nian MNEC hanesan halo mediasaun deit Consular mos dehan embaixada sei ba hasoru familia iha tempu badak.
“Iha loron 13 fulan Maiu representante embaixada Timor iha manila Filipina ba hasoru familia Allian iha Zamboanga ne’ebe familia Allain aseita hodi transfere mate isin mai iha Manila no embaixada asina akordu ida ho familia Allain ne’ebe laiha konfirmasaun husi familia iha Timor iha akordo ne’e dehan familia mak responsabiliza ba ema nain 16 ne’ebe sei akompaña mate isin mai iha Timor, Familia Allian mós fo prazu (deadline) ba translasaun mate isin husi Manila mai Timor ne’ebe realiza iha loron 28 fulan Maiu se lae mate isin sei transfere fali ba Zamboanga hodi hakoi.” Nia dehan.
Familia Timor simu karta akordu ne’e iha loron 17 fulan Maiu iha tempu ne’eba MNEC mós ajuda familia hodi halo karta pedidu ida hatama ba iha Ministru Veteranos, Ministeriu Solidaridade Sosial no Inkluzaun (MSSI) no ba iha Presidensia hodi buka fundus kobre ba translasaun nian, Pedidu ne’e iha tempu ne’eba iha prosesu hela, no ministeriu hirak ne’e prontu apoiu maibé tarde tanba sistema finansas nian taka.
Tan prosesu delay tarde hare ba kustu hirak ne’e, familia timor enkontru ho representante familia Allian Madre Maluu rasik no husu atu halo extensaun ba tempu no karta ne’e haruka ba familia iha Filipina, maibé hetan rejeisaun Inan-aman hakiak Filipina mai iha MANILA.
Iha loron 31 fulan Maiu hodi halo dialogu ho familia Timor liu husi telekonferensia diskusaun Inan-aman hakiak la aseita prosesu ne’ebé tarde no iha loron Sabadu 3 fulan Juño familia Filipina foti mate isin ne’ebe iha ona embaixada nia liman iha manila ba fali Zamboanga hodi hakoi, no hetan autorizasaun husi embaixada Timor iha Manila.
“Atetude ne’ebe Familia Filipina hatudu mai ami familia iha Timor durante diskusaun ladun diak, ami senti ofendidu liu-liu hasoru Timoroan nia identidade no Kultura,ho ida nee ami familia timor hakarak hatoro deskonteti kontra familia Filipina no ba prosesu tomak ba Familia Filipina labele hakoi ami nia oan no responsabiliza hodi haruka fali ami nia oan Jonas nia mate isin ba Manila hein prosesu ba Timor.
iha tempu badak hanesan aseita uluk ona atu hakoi tuir kultura Timor no hakoi iha fatin Dignu, Se lae ami sei foti asaun boot hodi husu madre Dominika labele hala’o sira nia knaar kongregasaun Dominikana iha Timor no interompe halo protesta hodi taka atividades tomak ne’ebe mak relasiona ho familia Allian iha Timor.”Nia haforsa.
Ba Madre Marilou husi kongregasaun Dominikana ne’ebe uluk lori matebian sai husi Timor iha tinan 2000 no promete dehan katak Jonas sei fila fali mai atu responsabiliza tomak Jonas lakon komunikasaun ho nia familia no inan-aman rasik iha tinan barak.
Bainhira nia sai husi Timor to’o lakon nia identidade hanesan Timor hodi la hatene nia familia liu-liu inan aman no lahatene nia lian rasik tetun, Motivu saida mak sira iha hodi taka komunikasaun mai familia no oinsa mak Jonas bainhira mai iha Timor sira la fo oportunidade hasoru nia inan.
Embaixada Timor iha Filipina hodi halao nia knaar lolos hodi proteje sidadaun sira inklui Jonas nia mate isin hanesan dever estadu ida ne’e hodi proteje ninia ema.
“Ita hare prosesu hotu hatudu momos embaixada nia Inkapasidade hodi halo negosiasaun,att liu tan mak embaixada dehan sira gasta osan barak ona hodi selu fatin funerariu konserva mate isin kada loron selu osan ho montante 160, realidade sira la hatene mate isin tau iha ne’ebe no la visita mate isin.
Embaixada Timor rasik mak intrega dokumentus sira ba inan aman hakiak hodi foti sai mate isin laiha konsultasaun ho familia no sira rasik mak halo karta release intrega ba familia hodi foti mate isin haruka fali ba zamboanga, MNEC durante la halo komunikasaun ho embaixada Filipina nian iha Timor hodi informa ba sidaudaun Timor ida mate iha Filipina
Oinsa embaxada Filipina mós bele fasilita hodi lori prosesu tomak sai diak tuir akordu bilateral ne’ebe ita iha MNEC presija konsidera asuntu Jonas nia mate hanesan asuntu Nasaun nian no tenki foti asaun tomak hodi asegura sidadaun hotu hetan protesan ba ninia direitu.”nia esplika
“Jonas ema Timor Oan ho dokumentus provas ne’ebe mak familia sira iha, sasin husi madre Dominikanan kaisa klandestina no mós komandate FALINTIL sira, padre ne’ebe fo srani Familia Filipina laiha dokumentus lagais hodi hakiak (adopsi) Jonas tanba nia lnan-aman sei moris sira seidauk hamrik iha Tribunal Filipina hodi aseita tuir legal prosesu adopsi Jonas,ho razaun hirak ne’e ami husu ba estadu proteze nia ema lori ami nia ema fila fali mai iha nia moris fatin.”Nia hakotu.
Jornalista : Delfina Borges
Editor : Orlando Magno