(Dili), Mudansa – Asosiasaun Hukum, Hak Asasi & Keadilan (HAK), halo observasaun iha tempu kampaña eleitorál haree no rona lider Partidu Politika (PARPOL), balu nafatin insulta malu iha palku maibé povu nafatin kadi katana ba lere toos.
“Liafuan ne’ebé lider PARPOL balu koloka kro’at liu entre sira ho sira maibé ikus prejudika ba povu Maubere tanba povu kadi katana halo toos la’ós kadi nanál insulta malu hanesan lider PARPOL sira,” dehan Diretór HAK, Sisto dos Santos ba Media mudansa iha nia knaar fatin Farol Dili, Kinta, 20/10/2022.
Tanba nee, Asosiasaun HAK oferese an, prontu fó formasaun ba lider partidu Polítiku sira, Kona-ba oinsá labele insulta malu iha tempu kampaña.
Diretór Asosiasaun HAK Sisto informa, lider sira ne’ebé seidauk bele konvense ema seluk, presiza aprende tan polítika ida oinsá atu transforma ema ho maneira ka ajenda polítika, plataforma polítika no ideolojia polítika ne’ebá atu liberta ema la’ós atu ba insulta ema.
“Tuir ami nia haree lider sira ne’ebá la maduru uza lian kro’at hodi halo ema seluk sofre, ida ne’e lider ne’ebé la iha kapasidade hanesan ema polítika, se sira la iha kapasidade ami prontu atu hanorin sira oinsá atu konvense ema la ho lian Kroat,” dehan Diretór Asosiasaun HAK, Sisto ba média Mudansa iha nia knaar fatin Farol, Díli, Kinta, 20/10/2022.
Sisto Haktuir, Buat ne’ebá HAK nota, polítika na’in sira dala ruma balu geger (moras mentál) tanba sira hanoin katak insulta ema atu hetan simpatia maibé ikus ema lakohi simpatia ba sira, tanba povu matenek ona.
Diretór HAK reafirma, nia parte sente triste tanba lider polítiku sira seidauk liberta tanba sira nafatin repete saida mak akontese iha 1974-1975 tan ne’e konsekuénsia boot ba povu baibain barak tenke lakon nia vida tanba sira oho malu, obedese no adora ba sira nia lider ne’ebé sira simpatia.
Diretór Sosiedade Sivil ne’e akresenta, tuir lolos parte Komisaun Nasional Eleisoeñs fó hanoin lider sira katak povu ne’e sei traumatizadu bainhira atu halo propaganda polítika la bele uza lian kro’at.
“Polítika na’in sira ne’ebé la iha kapasidade uza nafatin lian kro’at, ne’e lider ne’ebé geger, imajina se lider polítiku bulak mak ukun, entaun Governu bulak ka geger no kan teen de’it ba pensaun vitalisia, karreta pajero,” hatete Diretór HAK
Nia dehan, Insulta malu impaktu ba povu no agora povu trauma tanba lider polítika ne’e sai aman ba nasaun no povu la’ós sai fali manu-rade hodi la koñese nia povu, polítika na’in sira ne’ebé la iha kbiit favór ba aprende iha relatóriu finál CNC nian nune’e la bele uza polítika ho violénsia.
“Ita-nia lider polítika sira mós barak mak la lee relatóriu finansia ho rekomendasaun Chega nian tanba rekomendasaun Chega hatete polítika na’in sira nia obrigasaun morál ka devér atu la bele uza linguajen Kro’at sira iha tempu kampaña,” Diretór ne’e afirma.
Nia relata, la bele repete tan violénsia sira ne’ebé povu maubere ultrapasa ona iha períodu okupasaun militár Indonezia dezde 1974 to’o 1999 maibé infelizmente lider polítika sira nafatin romántiku ho sira nia liafuan kro’at ne’e.
Sisto dos Santos tenik, tanba libertasaun povu la’ós insulta ema ka atu hatuun ema nia dignidade, tanba libertasaun ne’e atu liberta povu la’ós lider polítika ignorante hanoin nia an sura de’it nia kolen haluha nia povu nia kontribuisaun.
“Ita-nia nasaun ida ne’e libertadu, agora povu maduru lider tenke maduru liu fali povu, ami husu lider sira atu sai edukadór no inspiradór fó ulun, neon ho fuan ba povu hotu-hotu la’ós lider ida tau nia an sai fali ain hodi sama ema nia sasán no ibun nakfilak sai fali kro’at,” nia argumenta.
Iha sorin seluk, akademista Julio Aparicio, hatete, tempu kampaña lideransa sira atu halo buat ne’ebé atrai ba ema seluk hanesan promosaun ida, tanba ligasaun ho polítika katak atu halo promosaun ba nia an, kona-ba situasaun polítika.
Julio haktuir, kampaña ne’e partidu polítiku ka lider sira ba esplika sira nia programa, hanoin, planu, asaun no saida de’it mak sira halo ba nasaun ka povu nune’e povu bele hili sira.
“Iha Timor kampaña la’ós hato’o sira nia programa maibé sira ba hatuun malu mak barak liu, sira la ko’alia kona-ba saida mak sira atu halo iha futuru, no sira nia maneira kampaña hanesan ne’e fó impaktu ba sira nia moris, impaktu mós ba sira nia partidu,” Julio esplika.
Julio realsa, kampaña husi tempu uluk mai to’o dadaun ne’e la iha mudansa, tanba iha kampaña sira sempre insulta malu, hatete aat malu, hodi mosu konflitu iha fatin – fatin liuliu iha tempu kampaña, tanba lideransa polítika mak soran povu sira.
Julio reafirma, ema hotu-hotu kontribui ba estadu no nasaun, la bele privatiza tiha rai ida ne’e tanba ema hotu luta, ema hotu funu, mentalidade sira hanesan ne’e mak estraga tiha rai ida ne’e privatiza estadu sai sira nia milik.
“Lideransa sira sura kolen ne’e agora hetan ona sira nia direitu, hetan ona kargu, balu sai ona prezidente, veteranus kada fulan hetan osan, maibé ema balu luta ba funu to’o oras ne’e la hetan osan no kargu ruma, tanba ne’e lideransa sira lalika sura kolen ba malu,” Nia deklara.
Akademista ne’e mós husu ba lider partidu polítika sira iha kampaña atu hato’o de’it sira nia programa la’ós ba insulta malu, lideransa tenke sai mahon no sai manorin ba nia emar sira.
Iha fatin la hanesan, Antero Benedito da Silva, hatete, insulta malu ne’e sira nia métodu ida ne’ebé bolu subjetivizmu, tanba sira hare katak ataka malu fahe ba lider ida ne’e no lider ida ne’ebá bele sunu/soran sira nia militantes sira hodi ataka malu.
“Joven sira agora gosta liu buat ida insulta malu, tanba sira nia minedset sei domina hela ho konflitu, kuandu ita ko’alia ho rasionál la tama ema nia ulun, sira hakarak de’it buat ne’ebé soke sira nia emosaun, sosiedade ne’e emosionál liu la rasionál,” Antero akresenta.
Antero haktuir, objetivu husi kampaña ne’e atu halo sosializa ba sira nia programa, hato’o sira nia misaun no vizaun partidu nian ba sosiedade sira, maibé partidu barak mak iha tempu kampaña ba halo propaganda de’it.
Nune’e nia husu ba partidu sira presiza halo formasaun polítika, atu militantes sira hatene polítika ne’e mak saida? ema balu dehan polítika ne’e artes, bainhira iha Sistema demokrasia uza estratéjia ne’ebé umanístiku, respeita ema seluk nia opiniaun pozisaun polítiku no sira nia ideolojia.
Jornalista : Sandy Belo
Editór : Orlando Magno